Z myślą o pszczołach – akcja edukacyjna

Na Ziemi żyje ponad 20 tysięcy gatunków pszczół. W Polsce występują 474 gatunki i podgatunki Apoidea. Pszczoły należą do rzędu błonkoskrzydłe (Hymenoptera). W Polsce można spotkać przedstawicieli 7 rodzin: smuklikowate (Halictidae), spójnicowate (Melittidae), pszczolinkowate (Andrenidae), porobnicowate (Anthophoridae), miesierkowate (Megachilidae), lepiarkowate (Collitidae) i pszczołowate (Apidae).

Jednym z najważniejszych czynników plonotwórczych jest zapylanie kwiatów roślin uprawnych. Wydajnymi zapylaczami są trzmiele i dzikie pszczoły, ale największą wyspecjalizowaną grupą zapylaczy w uprawie roślin są pszczoły. Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych, aż 71 na 100 gatunków roślin dostarczających 90% żywności na świecie jest zapylanych przez pszczoły. Szacuje się, że około 1/3 produktów spożywczych bezpośrednio lub pośrednio jest zależna od owadów zapylających.

Pszczoły w toku ewolucji uzależniły się od pokarmu kwiatowego – pyłku i nektaru, którym żywią się nie tylko osobniki dorosłe, ale również larwy. Wykształciły one specjalne narządy do przenoszenia tych produktów. Rośliny owadopylne także uzależniły swoje istnienie od pszczół oraz wykształciły wiele mechanizmów przywabiających, takich jak: produkcja nektaru, barwa kwiatów czy zapach. Do pobierania pyłku i nektaru pszczoła wybiera sobie jedną roślinę (np. lucernę, szałwię, lawendę czy jałowiec). Owad, wchodząc do wnętrza kwiatu, zbiera niewielką ilość pyłku, który przenosi na swoim ciele do następnej rośliny. W ten sposób pszczoła wpływa na rozmnażanie roślin, transportując pyłek z jednego kwiatu na drugi.

W naszym klimacie pyłek może być przenoszony z jednego kwiatu na drugi (z pylników na znamiona słupka) w różny sposób. Jedną z wielu możliwości są rośliny zapylane przez wiatr – wiatropylne (np. trawy, drzewa iglaste) czy rośliny zapylane przez owady – owadopylne. Przystosowania roślin do wiatropylności utrudniają, a nawet uniemożliwiają pszczołom zbiór pyłku. Jednak podczas wiosny jego zapotrzebowanie jest tak duże, że pszczoły korzystają również z tego pożywienia, jeśli tylko wiatr nie wydmucha z pylników całego pyłku. Gatunki roślin wiatropylnych najczęściej dających pożytek pszczołom to: świerk, sosna, jodła, modrzew, jałowiec, cis, leszczyna, klon srebrzysty, klon jesionolistny, olsza, topola, rokitnik, jesion wyniosły oraz wiąz. Do później kwitnących wiatropylnych, których pyłek bywa pokarmem pszczół zaliczamy: brzozę, dąb, grab, buk i orzech włoski. Letnie: trawy, turzyce, konopie, komosy, pokrzywy, szczaw, rącznik, burak, chmiel, a najbardziej kukurydza, w czasie sprzyjającej pogody mogą zapewnić zapylaczom dużo cennego o tej porze roku pyłku. Pyłek kwiatów owadopylnych w przeciwieństwie do wiatropylnych jest ciężki, duży, chropowaty i niekiedy nawet lepki, co umożliwia jego łatwiejszy transport przez owady zapylające. Jest go stosunkowo mniej od pyłku roślin wiatropylnych, ale ma znacznie większą wartość odżywczą, przez co owady chętniej po niego sięgają. W procesie ewolucji zarówno kwiaty, jak i owady wzajemnie się przystosowały. Owadom umożliwia to bezproblemowe zdobycie pożywienia, roślinom zapylenie krzyżowe.

Rośliny miododajne atrakcyjne dla zapylaczy

Nektar oraz pyłek jest pożywieniem różnych grup owadów, takich jak Coccinellidae (biedronkowate, np. biedronka siedmiokropka), Syrphidae (bzygowate, np. bzyg pospolity), Chrysopidae (złotookowate, np. złotook zwyczajny), parazytoidy oraz błonkówek zapylających. Dla wymienionych powyżej form dorosłych owadów pożytecznych mieszanina nektaru i pyłku stanowi kompletne źródło pokarmu. Ze względu na pochodzenie rośliny miododajne można podzielić na dwie grupy: rośliny dziko rosnące i rośliny uprawne. 

Rośliny uprawne 

Do roślin uprawnych atrakcyjnych dla owadów zapylających zalicza się między innymi: rzepak, esparceta, seradela, lucerna, facelia, koniczyna czerwona, koniczyna biała, koniczyna inkarnatka oraz koniczyna szwedzka. Przy optymalnych warunkach na polu cały łan zakwita w podobnym momencie (1-3 dni). Wówczas praca pszczół jest wysoce efektywna, gdyż odległość między poszczególnymi kwiatami jest niewielka.

Rośliny miododajne dziko rosnące

Do cennych roślin miododajnych dziko rosnących zalicza się między innymi: cykoria, chaber bławatek, gorczyca polna, żmijowiec, rzodkiew świrzepa, nostrzyk, wyka, komonice, mniszek lekarski, bodziszek łąkowy, firletka poszarpana oraz ostrożeń polny. Na łąkach, zrębach leśnych, odłogach i innych nieużytkowanych powierzchniach występuje wiele gatunków roślin, które kwitną w różnych terminach, czyli przez długi czas zapewniają pokarm dla fauny pożytecznej. Na ogół na glebach słabszych występują rośliny mniej atrakcyjne dla owadów zapylających. Miód pochodzący z takich pożytków jest najwartościowszy, gdyż jest bardziej „ekologiczny”.

Pszczoła miodna

Pszczoła miodna (Apis mellifera L.) jest owadem znajdującym się na najwyższym szczeblu rozwoju społecznego. Trwałość rodzin i społeczny tryb życia przyczyniają się do lepszej symbiozy pszczoły z kwiatami. Rodziny pszczoły miodnej rozrastają się i osiągają dużą liczebność. Liczne adaptacje umożliwiają utrzymanie pszczelich rodzin. Jedną z nich jest gruczoł Nasonowa, którego woń wydzieliny scala całą rodzinę. Na przykład zapachem tym robotnice znaczą miejsce, w którym osiadł rój. Zjawiskiem adaptacyjnym jest również fakt, iż królowa nie zimuje sama, pełni rolę maszyny do składania jaj. Zimujące duże społeczeństwo pszczół na wiosnę gotowe jest do rozpoczęcia zbioru pokarmu i pracy w ulu. W skład rodziny pszczelej wchodzi królowa (samica, matka), truteń (samiec) oraz robotnica czyli samica niezdolna do rozrodu. Jaja składane przez królową mogą być niezapłodnione lub zapłodnione. Trutnie rozwijają się z tych niezapłodnionych, zaś matki lub robotnice z zapłodnionych. Latem w warunkach naturalnych liczba samców wynosi nawet do 3 tysięcy (zależy to od rasy pszczół i siły rodziny). Robotnice budują gniazda, pielęgnują larwy, bronią ula oraz zaopatrują rodzinę w pokarm. Do nich należy również termoregulacja ula. W lecie liczba robotnic wynosi od 40 tysięcy do 8 tysięcy sztuk.

Trzmiele

Na świecie zanotowano ponad 300 gatunków trzmieli. W Polsce żyje 28 gatunków. Trzmiele są owadami społecznymi. Najliczniejsze rodziny liczą do kilkuset osobników, w zależności od gatunku, jakości matek oraz warunków pogodowych. Królowe odróżnia od robotnic większy rozmiar. W obrębie robotnic występuje również duża dysproporcja wielkości. Mniejsze pracują w gnieździe, większe zaś zbierają pokarm. W zapylaniu roślin biorą udział zarówno samice, robotnice, jak i samce, choć największą rolę odgrywają robotnice, gdyż jest ich najwięcej. Cykl życiowy trzmieli trwa rok. Zapłodnione samice zimują pojedynczo w ściółce leśnej, ziemi lub pod mchem. W okresie wiosennym na obrzeżach lasów i na polach samice znajdują dla siebie rośliny żywicielskie oraz miejsca do gniazdowania. Najczęstsze miejsca zakładania gniazd trzmieli znajdują się na obrzeżach lasów i zadrzewieniach śródpolnych, na brzegach dróg i miedz.

W Polsce prawie wszystkie trzmiele podlegają ochronie gatunkowej.

Dzikie pszczoły

Duże znaczenie w procesie zapylania kwiatów roślin uprawnych oprócz pszczoły miodnej mają dzikie pszczoły. W Polsce żyje ich ponad 474 gatunków, około 80% z nich to pszczoły samotnice. Oznacza to, że samica sama zakłada gniazdo, zaopatruje je w pożywienie i ginie przed pojawieniem się następnego pokolenia. Pszczoły te nie wytwarzają miodu, jednak bardzo wydajnie zapylają rośliny (zioła, warzywa, drzewa i krzewy owocowe, rośliny uprawne). W Polsce występuje cały szereg pszczół samotnic, najbardziej popularne to murarki, nożycówki, miesierki i drobnice.

Dla zwiększenia liczebności zapylaczy i zabezpieczenia ich udziału w prawidłowo prowadzonej produkcji roślinnej niewystarczające jest ograniczenie się do eliminowania zagrożeń występujących w czasie wykonywania zabiegów ochronnych. Do ważnych zadań należy również aktywne wspieranie różnorodności gatunkowej zapylaczy i stworzenie im odpowiednich warunków do bytowania w środowisku rolniczym i sadowniczym.

Z myślą o pszczołach

Od roku 2022 firma Synthos Agro zaangażowała się w działania edukacyjne związane z tematyką ochrony pszczół, które są ważną częścią ekosystemu.

Jako dostawca rozwiązań agrochemicznych dla rolnictwa i sadownictwa firma Synthos Agro czuje się odpowiedzialna za ochronę środowiska i wspieranie jego ochrony.

 Maria Halka – Specjalista ds. Rejestracji Synthos AGRO