Nadzór jest, ale koncepcji brak

Ministerialny nadzór nad spółkami z branży rolno-spożywczej w większości prowadzony był prawidłowo. Nie wpłynął jednak w znaczącym stopniu na polepszenie ich sytuacji. Przeciwnie - kondycja niektórych pogorszyła się. Poważniejsze zastrzeżenia NIK zgłasza natomiast do planów rozwoju branży i wskazuje, że wciąż brakuje koncepcji funkcjonowania spółek rolno-spożywczych, mającej na celu wsparcie polskich producentów rolnych, którzy dzisiaj w znacznym stopniu uzależnieni są od dużych sieci handlowych. Także pomysł utworzenia  Narodowego Holdingu Spożywczego, który miał służyć stabilizacji rynku rolnego w Polsce powrócił dopiero w trakcie kontroli NIK. 

Nadzór właścicielski to przede wszystkim wykonywanie praw wynikających z posiadania udziałów lub akcji w danej spółce, takich jak: zasiadanie w Walnym Zgromadzeniu lub Zgromadzeniu Wspólników, prawo do powoływania przedstawicieli w organie nadzorczym spółki, wpływania na działalność spółki, powoływania zarządu, zatwierdzania sprawozdań finansowych.

Od stycznia 2017 r. zmienił się nadzór właścicielski nad spółkami prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa. Weszły wówczas w życie przepisy, na podstawie których nadzór przejął Prezes Rady Ministrów, a uprawnienia z nim związane (czyli np. prawa z udziałów lub akcji) wykonują m. in. inni członkowie Rady Ministrów. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi sprawuje nadzór nad grupą 21 spółek z sektora rolno-spożywczego, w których prawa z udziałów lub akcji do końca 2016 r. wykonywał Minister Skarbu Państwa. NIK podjęła niniejszą kontrolę, by sprawdzić, czy Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi prawidłowo i skutecznie nadzorował działalność tych spółek.

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi miał ponad 50% akcji w 9 spółkach, tj. w Krajowej Spółce Cukrowej S.A. (KSC) oraz 8 rynkach hurtowych. Spośród 21 spółek nadzorowanych przez Ministra 14 to rynki hurtowe, 6 spółek z innych branż oraz Krajowa Spółka Cukrowa S.A.

/>

Na przestrzeni ostatnich lat NIK już kilkakrotnie badała skuteczność nadzoru właścicielskiego nad spółkami z udziałem Skarbu Państwa. Poprzednie kontrole wykazywały słabości tego nadzoru, takie jak nieopracowanie polityki właścicielskiej czy częste zmiany na stanowiskach członków rad nadzorczych i zarządów spółek. Słaby nadzór przekładał się na złą kondycję finansową spółek. Sytuacji nie poprawiło przekazanie przedsiębiorstw w nadzór nowym ministrom wynikające ze zmiany przepisów o likwidacji Ministerstwa Skarbu Państwa w 2017 r. Zgodnie z ustaleniami po kontroli nr P/17/017 pn. „Nadzór nad spółkami z udziałem Skarbu Państwa” ani nowi ministrowie, ani inne podmioty nie podjęli nowych przedsięwzięć restrukturyzacyjnych czy konsolidacyjnych.

Kontrola NIK objęła Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz 11 spółek z branży rolno-spożywczej, w tym 8 rynków hurtowych, 2 stacje unasieniania zwierząt oraz jedno przedsiębiorstwo przetwórstwa owocowo-warzywnego.

/>

Kontrola NIK nie obejmowała spółek nadzorowanych przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR), tj. Elewarr Sp. z o.o. oraz spółek hodowli roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich, w tym spółek hodowli koni (stadnin koni i stad ogierów). Spółki nadzorowane przez KOWR nie podlegają bowiem bezpośredniemu nadzorowi Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. NIK nie skontrolowała też  Krajowej Spółki Cukrowej (określonej przez Prezesa Rady Ministrów jako podmiot o istotnym znaczeniu dla gospodarki państwa), ani podmiotów zależnych od spółek nadzorowanych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Rynki hurtowe są istotnym elementem skupu oraz pośrednictwa w obrocie produktami rolnymi. Podstawowym przedmiotem działalności rynków hurtowych nadzorowanych przez Ministra RiRW był wynajem i dzierżawa powierzchni oraz pomieszczeń dla prowadzenia działalności gospodarczej na terenie rynku hurtowego, w szczególności hurtownikom zajmującym się handlem owocami i warzywami. W latach 70 i 80 ubiegłego stulecia w Europie Zachodniej rynki hurtowe były głównym ośrodkiem handlu owocami i warzywami. Jednak obecnie rynki te tracą na popularności, a ich znaczenie sukcesywnie spada. Jak pokazują dane GUS, w ostatnim dziesięcioleciu spadł udział hurtowników w zaopatrzeniu podmiotów handlu detalicznego. NIK zwraca też uwagę na zmniejszającą się rolę rynków hurtowych w dystrybucji produktów rolnych na rzecz sieci handlowych.

W ocenie NIK Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi prawidłowo wykonywał ustawowo określone zadania związane z nadzorem właścicielskim nad podlegającymi mu spółkami z branży rolno-spożywczej.Przede wszystkim Minister utworzył komórki organizacyjne (jak np. Departament Nadzoru Właścicielskiego) odpowiedzialne za nadzór i zapewnił im odpowiednią obsadę kadrową. Szef resortu wyznaczył też reprezentantów Skarbu Państwa, którzy sprawowali bezpośredni, bieżący nadzór nad działalnością spółek. Minister wprowadził nowe standardy nadzoru i obsady kadrowej w 12 spółkach, a w jednej częściowo. Pomimo działań Ministra, w 8 spółkach z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa w kapitale zakładowym nie wprowadzono tych standardów, bo nie zgodziły się na to organy spółek. Działania Ministra przyczyniły się natomiast do określenia zasad wynagradzania członków zarządu oraz rad nadzorczych, które były zgodne z przepisami prawa.

Wyniki finansowe za 2017 r. podległych Ministrowi RiRW spółek  objętych kontrolą NIK poprawiły się w porównaniu z 2016 r. Łączny wynik finansowy tych spółek na koniec okresu sprawozdawczego 2016 r. wyniósł niecałe 5,8 mln zł, podczas gdy na koniec 2017 r. było to już prawie 18,8 mln zł (wzrost o ponad 300%). Wzrósł też poziom dywidendy wpłaconej przez spółki do budżetu państwa za lata 2016 i 2017. Łącznie z tytułu dywidendy za rok 2016 spółki objęte niniejszą kontrolą wpłaciły do budżetu państwa niecałe 1,8 mln zł. Za rok 2017 kwota dywidendy wpłaconej przez te spółki przekroczyła 2,3 mln zł.

Poprawiły się też wyniki finansowe spółek z branży rolno-spożywczej za 2017 r. Stało się tak przede wszystkim dzięki Krajowej Spółce Cukrowej, której wynik finansowy za rok obrotowy 2016/2017 r. wzrósł o prawie 47% w stosunku do roku obrotowego 2015/2016 r.

Zysk netto 17 nadzorowanych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi spółek za 2017 r. przekroczył 413 mln zł. Podział zysku netto tych spółek za 2017 r. przeprowadzono z uwzględnieniem polityki dywidendowej określonej w dokumencie przyjętym przez Prezesa Rady Ministrów, mając na uwadze bieżącą sytuację, w jakiej znajdowały się spółki (starano się uniknąć tzw. „drenażu” spółek).

Osiem spółek w 2018 r. wpłaciło łącznie do budżetu państwa dywidendę za 2017 r. w kwocie 7,7 mln zł. Ze względu na sytuację ekonomiczno-finansową oraz zmiany na rynku cukru, odstąpiono od poboru dywidendy z tytułu zysku Krajowej Spółki Cukrowej osiągniętego za rok obrotowy 2015/2016 i 2016/2017. Za rok 2017/2018 zysk netto KSC spadł znacznie -  z 346 mln zł do ok. 19 mln zł. Przyczyną było uwolnienie rynku cukru na poziomie unijnym. W 2018 r. pogorszyły się też wyniki finansowe 13 pozostałych spółek (w tym sześciu z większościowym udziałem Skarbu Państwa), a pięć spółek odniosło stratę.

Dobra praktyka

NIK pozytywnie ocenia politykę finansową na lata 2017-2020 Wielkopolskiej Gildii Rolno-Ogrodniczej z siedzibą w Poznaniu, będącej rynkiem hurtowym z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa. Strategia funkcjonowania Spółki nastawiona była bowiem na wspieranie bezpośrednich uczestników rynku hurtowego (tj. lokalnych producentów i kwiatów) pod kątem infrastrukturalnym, promocyjnym, jakościowym, szkoleniowym i edukacyjnym, a nie tylko na generowanie zysków o charakterze dywidendowym. W rezultacie średnioroczny wskaźnik zajętości miejsc pod wynajem tej spółki w 2017 r. wzrósł o 4,4 p.p. w porównaniu z rokiem ubiegłym, a zysk netto za 2017 r. wzrósł w porównaniu do 2016 r. o 2,8 mln zł, tj. o 168%.

Jednak nadzór właścicielski Ministra nad spółkami nie był w pełni skuteczny, gdyż nie wszystkie cele zostały w pełni osiągnięte. W 2017 r. wyniki finansowe sześciu spółek w odniesieniu do 2016 r. pogorszyły się (w tym 4 z udziałem większościowym Skarbu Państwa). Były to: Rolno-Spożywczy Rynek Hurtowy S.A. z siedzibą w Radomiu, Lubelski Rynek Hurtowy S.A. z siedzibą w Elizówce, Małopolski Rynek Hurtowy S.A. w likwidacji z siedzibą w Tarnowie, Pomorskie Hurtowe Centrum Rolno-Spożywcze S.A. z siedzibą w Gdańsku, Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego „Trzemeszno” Sp. z o.o. i KOSMO Sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu. Ponadto  cztery spółki odnotowały stratę netto, w łącznej wysokości 617 tys. zł. Były to następujące podmioty: Wałbrzyski Rynek Hurtowy S.A., Kosmo Sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu, Małopolski Rynek Hurtowy S.A. w likwidacji z siedzibą w Tarnowie i Chłodnia Białystok S.A. [1]

Kontrola NIK wykazała nieliczne nieprawidłowości w działalności spółek:

• w dwóch rynkach hurtowych wynagrodzenia członków organu zarządzającego lub organu nadzorczego przekraczały łącznie o 43,6 tys. zł poziom przyjęty w uregulowaniach tych spółek. W jednym przypadku, były Prezes Spółki „Zielonogórski Rynek Rolno-Towarowy” S.A. od stycznia do czerwca 2017 r. (przez 6 miesięcy) otrzymywał wynagrodzenie o prawie 40 tys. zł przekraczające limit określony w wewnętrznych zasadach Spółki. Przewodniczący Rady Nadzorczej próbował obniżyć wynagrodzenie byłego Prezesa do dopuszczalnego limitu, jednak bezskutecznie. Okazało się, że taki poziom wynagrodzenia Prezesa określała umowa o współpracy z nim, mimo iż było to niezgodne z wewnętrznymi zasadami Spółki.  Drugi przypadek dotyczył „Rolno-Spożywczego Rynku Hurtowego” S.A. z siedzibą w Radomiu, gdzie od 1 stycznia 2017 r. do 31 października 2018 r. wypłacono łącznie czterem członkom Rady Nadzorczej prawie 4 tys. zł więcej niż stanowi uchwała Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Spółki. W listopadzie 2018 r. Spółka skorygowała nieprawidłowe wypłaty wynagrodzeń.
• w jednym przypadku jednoosobowa spółka córka objęła akcje spółki matki (Wielkopolska Gildia Rolno-Ogrodnicza S.A. z siedzibą w Poznaniu) o wartości 306 tys. zł i była w ich posiadaniu przez ponad 10 lat. Było to niezgodne z Kodeksem spółek handlowych (Ksh) i stanowiło niewłaściwe wykonywanie przez spółkę władztwa korporacyjnego nad spółką zależną (z definicji spółka matka ma swoje udziały w spółce córce, a nie odwrotnie). Zarząd Wielkopolskiej Gildii Rolno-Ogrodniczej nie podjął działań określonych w Ksh zmierzających do zbycia akcji własnych, nie umorzył ich, ani nie obniżył kapitału zakładowego. Spółka zależna wykonywała prawo głosu na WZA spółki dominującej.
• Spółka Dolnośląskie Centrum Hurtu Rolno-Spożywczego z siedzibą we Wrocławiu podjęła działalność handlową, na której - wskutek swojej niegospodarności - poniosła straty sięgające 628 tys. zł. Od kwietnia do czerwca 2017 r. Spółka sprzedawała towary nierzetelnym kontrahentom, którzy nie zapłacili pełnej kwoty należności. Konsekwencją było wstrzymanie działalności handlowej Spółki w czerwcu 2017 r. Ponadto - jako że istniały wątpliwości co do rzetelności transakcji handlowych - Spółka złożyła zawiadomienia: do Centralnego Biura Antykorupcyjnego o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez byłego Prezesa Zarządu Spółki oraz do Prokuratury Rejonowej o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez dwóch pracowników działu handlowego.

Kontrola NIK wykazała ponadto dużą rotacyjność składów organów nadzorczych 18 spółek, w których Skarb Państwa miał swoich przedstawicieli. W latach 2017-2018 odwołano 81, a powołano 79 reprezentantów Skarbu Państwa. Liczba reprezentantów Skarbu Państwa w radach nadzorczych spółek wyniosła 62 osoby na koniec 2017 r., a według stanu na 31 października 2018 r. - 61 osób. Izba podkreśla, że częste zmiany w organach nadzorczych spółek z udziałem Skarbu Państwa nie sprzyjają wzmocnieniu nadzoru właścicielskiego nad tymi Spółkami.

W okresie objętym kontrolą Minister RiRW podejmował różne działania mające poprawić sytuację nadzorowanych spółek, w tym realizował projekty, takie jak np.: Odtwarzanie i wsparcie lokalnych rynków rolnych, Platforma Żywnościowa SELLFOOD (elektroniczna platforma do sprzedaży produktów rolno-spożywczych). Ponadto w trakcie prac legislacyjnych nad ustawą o ograniczeniu handlu w niedziele i święta  Minister wnioskował o wyłączenie rolno-spożywczych rynków hurtowych z zakazu handlu w niedzielę.

Do czasu zakończenia kontroli NIK Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi nie określił koncepcji funkcjonowania i rozwoju nadzorowanych spółek. Szef resortu już w grudniu 2015 r. przyjął w Programie Działań Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na lata 2015-2019  zadanie utworzenia Narodowego Holdingu Spożywczego przy udziale istniejących już spółek z branży rolno-spożywczej. Według wstępnych ustaleń w skład Holdingu miały wejść m.in.: Krajowa Spółka Cukrowa, Elewarr Sp. z o.o., rynki hurtowe oraz spółki nadzorowane przez KOWR.

Z założenia powołanie nowego podmiotu miało przede wszystkim stworzyć warunki stabilizacji rynku rolnego w Polsce, m.in. poprzez podniesienie poziomu cen płaconych rolnikom za sprzedane płody rolne, promocję polskiej żywności i wspieranie jej eksportu. Jednak koncepcja utworzenia Narodowego Holdingu Spożywczego nie została wprowadzona w życie. Dopiero pod koniec 2018 r., w trakcie kontroli NIK, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi podjął działania w celu utworzenia Holdingu,m.in. powołując zespół do spraw opracowania koncepcji utworzenia Krajowej Grupy Spożywczej, a wdrożenie tej koncepcji polecił Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa. Poza tym Minister nie wykonał planowanych prac nad projektem ustawy o rynkach hurtowych, ani nie podjął innych działań na rzecz określenia koncepcji funkcjonowania lub strategii rozwoju nadzorowanych spółek, w szczególności rynków hurtowych.

W związku z wynikami kontroli NIK wskazuje na potrzebę opracowania i wdrożenia koncepcji funkcjonowania spółek z branży rolno-spożywczej dla stabilizacji rynku rolnego w Polsce, a także na rzecz osiągnięcia trwałego i zrównoważonego wzrostu wartości tych spółek, jako majątku narodowego.