Zdrowe rośliny i zdrowy materiał roślinny, w tym materiał rozmnożeniowy (nasiona, sadzonki, siewki i młode rośliny przeznaczone do sadzenia), sadzeniaki, podkładki drzew, zrazy do szczepienia drzew itp. – stanowią podstawę sukcesu w każdej uprawie. Niektóre rodzaje materiałów roślinnych niosą ze sobą ryzyko wprowadzenia i rozprzestrzeniania się organizmów szkodliwych, szczególnie groźnych, nazywanych organizmami kwarantannowymi.

By zapewnić bezpieczeństwo fitofarmaceutyczne, wprowadzono kontrolę fitosanitarną materiału roślinnego, która jest ważnym elementem w ochronie roślin. Organizmy kwarantannowe, które mogą znaleźć się na nowych terenach i zostały tam przeniesione z materiałem roślinnym, mogą się tam rozmnażać, stanowiąc istotne zagrożenie dla roślin uprawnych i powodując duże straty gospodarcze. Dlatego też organizmy kwarantannowe, jako organizmy szczególnie groźne dla upraw, które dotąd nie występowały na danym terenie lub takie, których ogniska występowania stwierdzono i zlokalizowano, podlegają urzędowemu obowiązkowi zwalczania.

Czym jest kwarantanna w ochronie roślin?

Kwarantanna w ochronie roślin to zespół przepisów i wszelkie działania,w tym zwalczanie, mające na celu niedopuszczenie do wprowadzenia/zawleczenia/wwozu i rozprzestrzeniania się na danym terenie szczególnie groźnych z punktu widzenia gospodarczego chorób, szkodników czy chwastów. Wyróżnia się  kwarantannę zewnętrzną i wewnętrzną. Kwarantanna zewnętrzna chroni dany kraj przednowymi patogenami. Kwarantanna wewnętrzna zapobiega rozprzestrzenianiu się patogenów w kraju.

Regulacje prawne dotyczące organizmów kwarantannowych

Od czasu wejścia Polski do Unii Europejskiej na równych zasadach obrót materiałem roślinnym w obrębie wszystkich krajów Wspólnoty odbywa się w całkowicie swobodny sposób. Kiedy przestała obowiązywać graniczna kontrola fitosanitarna, pojawił się realny wzrost poziomu zagrożenia rozprzestrzeniania się organizmów szczególnie groźnych dla upraw. Dla zapewnienia maksymalnego bezpieczeństwa fitosanitarnego, w odniesieniu do roślin i producentów roślin został utworzony jednolity system kontroli zdrowotności, który obejmuje zarówno działania kontrolne, jak i zwalczanie organizmów szkodliwych, tak w czasie uprawy, jak i wwozu i wywozu materiału roślinnego, czy innych przedmiotów niebędących roślinami, a służącymi do uprawy roślin. Dotyczy to zarówno materiałów roślinnych pochodzących z terytorium Wspólnoty, jak też z tzw. krajów trzecich.

Podstawą funkcjonowania unijnego systemu kontroli zdrowotności roślin jest określenie między innymi organizmów szkodliwych tzw. kwarantannowych, które są szczególnie niebezpieczne dla roślin i  produktów roślinnych. Przepisy związane z organizmami kwarantannowymi zawarte są w „Ustawie o ochronie roś­lin” z 18 grudnia 2003 r.(Dz.U.2017.2138 tj. z dnia 2017.11.21 Status: Akt obowiązujący Wersja od: 1 stycznia 2019 r.).

Co to jest kontrola fitosanitarna i kiedy się ją prowadzi?

Wszystkie rośliny, które są przedmiotem handlu/obrotu na terenie UE muszą przejść kontrolę fitosanitarną. W państwach członkowskich Unii Europejskiej taką kontrolę przeprowadza się w siedzibach przedsiębiorców. Jeżeli eksport i import odbywa się do krajów spoza Wspólnoty lub z krajów spoza Wspólnoty, kontrolę taką przeprowadza się w momencie przekraczania granicy.

Urzędowym organem odpowiedzialnym za kontrolę i nadzór fitosanitarny nad przestrzeganiem przepisów i procedur przez podmioty zajmujące się produkcją roślinną i obrotem materiałem roślinnym jest Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Każdy kto prowadzi produkcję rolniczą i ogrodniczą (sadowniczą, warzywniczą, szkółkarską czy roślin ozdobnych) powinien zarejestrować swoją działalność we właściwymdla siedziby swojej firmy Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

PIORiN a organizmy kwarantannowe

Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa przeprowadza obserwacje i kontroleroślin, produktów roślinnych lub rzeczy innych niż rośliny i produkty roślinne(w tym podłoży, opakowań lub środków transportu), które mogą przenosić organizmy szkodliwe – w celu ustalenia występowania organizmów kwarantannowych, ich zwalczania i zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się (na podst. art. 3 Ustawy dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin).

W przypadku wykrycia organizmu kwarantannowego wojewódzki inspektor musi m.in. ustalić: zasięg występowania i możliwości rozprzestrzeniania się organizmu, źródło infekcji, oraz strefy, w których mogą być podjęte działania w celu zwalczania i zapobiegania rozprzestrzenianiu się tych organizmów. Posiadacz porażonych roślin musi zaniechać ich sadzenia, siewu, rozmnażania lub przemieszczania i dostosować się do decyzji w sprawie dalszego postępowania z roślinami czy produktami roślinnymi. Rośliny, które są szczególnie podatne na porażenie przez organizmy kwarantannowe, mogą być wprowadzone lub przemieszczane na terytorium Polski, jeżeli są m.in. wolne od organizmów kwarantannowych i zostały poddane kontroli zdrowotności w miejscu produkcji.

Uwzględniając przepisy i porozumienia międzynarodowe ustala się listę organizmów kwarantannowych, w tym także chorób. Sporządzając listy chorób kwarantannowych uwzględnia się, czy choroba dotychczas występowała, czy też nie, lub występowała tylko lokalnie. Analizuje się także możliwość realnego przeniesienia choroby i jej łatwego rozprzestrzenienia się w kraju,dużą szkodliwość choroby oraz  konieczność stosowania specjalnych środków ochrony roślin, dotychczas niestosowanych w przypadku wystąpieniachoroby.

Choroby zwalczane z urzędu – wybrane choroby kwarantannowe gruszy, śliwy i jabłoni,
występujące na terenie Polski

W sadach gruszowych może występować fitoplazma CandidatusPhytoplasmapyri (ang.Peardeclinemycoplasm). Najbardziej charakterystycznym objawem choroby jest gwałtowne więdnięcie i zamieranie drzew w okresie dojrzewania owoców lub też po zbiorach. Obok tej ostrej formy choroby występuje też forma łagodna, prowadząca do powolnego zamierania.Jej objawy to zahamowanie wzrostu, zwijanie się i przebarwianie liści na czerwono i powolne zamieranie drzew, które można zaobserwować już w czerwcu. Gwałtowne zamieranie drzew jest spowodowane zmianami wywoływanymi przez wirusy i mikoplazmy w wiązkach sitowych poniżej miejsca okulizacji. W rezultacie zmiany te prowadzą do zamierania wiązek sitowych. Porażone drzewa słabiej rosną, ich kora pęka i łuszczy się. Część korzeni obumiera. Zaburzony zostaje transport wody i asymilatów, w konsekwencji czego drzewo obumiera. Najczęściej objawy zamierania grusz obserwuje się na drzewach owocujących, ale stwierdzono też zamieranie drzewek 3-letnich.Patogen jest przenoszony przez zrazy podczas szczepienia i okulizacji,a także przez miodówki gruszowe: żółtą, czerwoną i plamistą. Ważne w profilaktyce i zwalczaniu tej choroby jest intensywne niszczenie miodówek gruszowych –wektorów choroby, używanie zdrowego materiału do szczepienia i okulizacji, oraz usuwanie z sadu chorych drzew.

Do chorób sadowniczych powodowanych przez mikoplazmy należą także proliferacja (miotlastość) jabłoni (ang. Apple proliferation) wywoływana przez CandidatusPhytoplasma mali, gumowatość drewna i zdrobnienie jabłek. Wszystkie choroby powodowane przez mikoplazmy charakteryzują się pewnymi wspólnymi objawami: ogólną chlorozą, przejaśnieniem nerwów, wybijaniem pędów z pączków śpiących oraz różnymi typami deformacji i zahamowaniem we wzroście, a ochrona polega przede wszystkim na  profilaktyce i niszczeniu wektorów chorób.

Bardzo często w sierpniu i wrześniu na liściach śliw można zaobserwować mniej lub bardziej wyraźnie zarysowane pierścienie i paski chlorotyczne, rozlewające się w bezkształtne plamy, czasem o bardzo dużej powierzchni. U bardziej wrażliwych odmian, takich jak Węgierka Zwykła i Węgierka Włoska, pod koniec lata na liściach pojawiają się nekrozy. Na niedojrzałych jeszcze owocach, mniej więcej na 3 tygodnie przed terminem dojrzewania, pojawiają się fioletowe plamy, które systematycznie ciemnieją i zapadają się,a w ich miejscu tworzą się chlorotyczne bruzdy. Owoce przedwcześnie dojrzewają i opadają. Sprawcą powodującym te objawy chorobowe jest wirus szarki śliw (inaczej ospowatości),Plum poxvirus.

Wirus przenoszony jest przez mszyce, z których najważniejsze to: śliwowo-kocankowa, brzoskwiniowo-ziemniaczana,śliwowo-chmielowa. Rozprzestrzenia się także mechanicznie ze zrazami i oczkami pochodzącymi z porażonych drzew oraz z zawirusowanymi podkładkami. Profilaktyka i zwalczanie polegają na wycinaniu porażonych śliw, także tych dziko rosnących, pobieraniu zrazów i podkładek ze zdrowych roślin, wolnych od wirusa. Szkółki śliw należy zakładać w rejonach, w których choroba nie występuje, a nowe sady – w odległości co najmniej 700-800 m od sadów, w których szarka występowała (źródło: „Choroby drzew owocowych”, M. Grabowski). Bardzo ważna w ograniczeniu rozprzestrzeniania się choroby jest intensywna walka z mszycami w sadach i w szkółkach na terenach, na których występuje.

W ostatnich latach obserwuje się znaczący wzrost zagrożenia ze strony zarazy ogniowej. Wiosną, w czasie nabrzmiewania pąków, bakterie Erwinia amylovora uaktywniają się i szybko namnażają. Sprzyja temu zwłaszcza ciepła i wilgotna pogoda. Największezagrożenie występuje w okresie kwitnienia drzew i wzrostu pędów. W związku z tym należy w tym okresie szczególnie zintensyfikować lustracje sadów. Bardziej zagrożone są sady, w których zaraza występowała już w ubiegłym roku. Objawy choroby mogą wystąpić na wszystkich nadziemnych częściach drzewa. Na kwiatach bakteria powoduje zgorzel. Porażone kwiaty gwałtownie zamierają i brunatnieją, lecz nie opadają. Nekroza z kwiatów przenosi się na gałęzie. Porażone liście gruszczernieją, a liście jabłoni brunatnieją, lecznie wysychają inie opadają. Młode pędy są zazwyczaj zakażane wczęści wierzchołkowej. Obumierające wierzchołki pędówbrunatnieją, wyglądają jak opalone, zaginają się w kształt odwróconej litery U (pastorału). Na korze gałęzi i konarów pojawiają się rozległe, podłużne pasy nekrotyczne. W wyniku namnażania się bakterii następuje powiększanie się zgorzeli, pojawia się zwykle gęsty, lepki szarobiały wyciek bakteryjny.

Bakterie, które są sprawcami choroby, przenoszone są z prądami powietrza, z kroplami deszczu przez owady (zwłaszcza mszyce, skoczki) i ptaki oraz na narzędziach używanych do prac pielęgnacyjnych. W warunkach sprzyjających zaraza ogniowa może zniszczyć w ciągu kilku tygodni cały sad lub szkółkę i może rozprzestrzenić się na znacznym obszarze.Ponieważ na polskim rynku zabronione jest stosowanie antybiotyków, które byłyby skuteczne w walce z tą chorobą, ochrona przed zarazą ogniową polega na ścisłym przestrzeganiu zasad profilaktyki. Zaraza ogniowa rozprzestrzeniana jest poprzez porażone młode drzewka, które początkowo nie wykazują objawów choroby. Dlatego ważne jest wysadzanie zdrowego kwalifikowanego materiału szkółkarskiego.

W przypadku zagrożenia wystąpienia choroby należy unikać uprawiania wrażliwych odmian jabłoni na zarazę ogniową, między innymi Idared, Szampion, Gloster i mutanty, Celeste, Cortland,Pinova, Ligol,oraz gruszy: Bonkreta Williamsa, Faworytka, General Leclerc, Konferencja. W rejonach, w których występuje choroba, nie należy zakładać szkółek jabłoni, gruszy, pigwy, irgi, jarzębiny i ognika. Należy usuwać z sadu porażone drzewa, a także usuwać porażone przez zarazę ogniową drzewa i krzewy ozdobne, rosnące w sąsiedztwie drzew owocowych. Jeżeli nie doszło jeszcze do systemicznego porażenia drzewa, należy wycinać porażone pędy 20 cm poniżej miejsca zakażenia. W sadach objętych kwarantanną należy zaniechać lub ograniczyć do minimum wszelkie prace związane z cięciem i przeszczepianiem koron, ręczne przerzedzanie zawiązków itp. Powinno się lekko zakwaszać glebę i unikać nadmiernego nawożenia azotowego, które sprzyja rozwojowi choroby.

Gdy istnieje obawa całkowitego wyniszczenia mateczników, szkółek i sadów, drzewa w okresie na początku kwitnienia, pod koniec kwitnienia oraz w czasie wzrostu owoców należy intensywnie chronić, opryskując preparatami miedziowymi. Zaleca się dwukrotne stosowanie miedzianów: Miedzian 50 WP, Miedzian Extra 350 SC; w przypadku jabłoni, w okresie kwitnienia i wzrostu owoców, w dawce 1,5 kg lub 1,5 l/ha, w przypadku grusz: 1,5 kg lub 1l/ha w okresie kwitnienia oraz 0,75 kg/lub 1l/ha w okresie wzrostu owoców.

Naukowcy i specjaliści ostrzegają, że jeżeli organizmy kwarantannowe znajdą się na obszarze, na którym dotychczas ich nie było, mogą wywołać znacznie groźniejszą epidemię niż patogeny rodzime. Wynikać to może z faktu, że rośliny, które rozwijały się do tej pory bez obecności szkodliwego patogenu,nie wyselekcjonowały osobników odpornych wobec niego i stają się w związku z tym bardziej podatne na infekcje. Straty w uprawie mogą być znaczące. Także występowanie już na określonym terenie organizmów kwarantannowych może istotnie ograniczyć straty w uprawie i plonowaniu roślin.

Kwarantanna ma więc istotne znaczenie w zapewnieniu zdrowotności roślin, a zwalczanie organizmów kwarantannowych jest obowiązkiem i bezwzględną koniecznością.

Odpowiedzialny producent Synthos AGRO ostrzega: ze środków ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu. Zwróć uwagę na stosowane zwroty i symbole ostrzegawcze umieszczone na etykietach produktów.

Autor: Małgorzata Dulska – Ekspert ŚOR Synthos AGRO.