Jak uniknąć oparzeń słonecznych? Część I

Nieodwracalnym zjawiskiem, które zaczęliśmy odczuwać przez ostatnie lata, jest globalne ocieplanie się klimatu. Od przynajmniej dobrych kilku sezonów przebieg pogody może zaskoczyć różnymi anomaliami. Zazwyczaj powtarza się podobny scenariusz, kiedy to po bezśnieżnych i ciepłych zimach, nadchodzi fala wiosennych przymrozków, potem susza, kolejno chłodny i deszczowy czerwiec z gradem (nawet kilkukrotnym) aż w końcu nadchodzi, na przełomie lipca i sierpnia, a nawet I dekada sierpnia (prognozy 2024) bardzo upalne i słoneczne lato z temperaturami powietrza w cieniu blisko i powyżej 30°C. Takie „afrykańskie” warunki pogodowe (bez istotnych opadów deszczu) potrafią utrzymywać się ostatnio nawet cztery tygodnie i więcej i wywołują niekorzystny biotyczny stres dla roślin. Zazwyczaj po takiej  pogodzie w ciągu lata zwiększa się ryzyko powstawania oparzeń słonecznych na jabłkach. Dość długo problem ten dotyczył przeważnie sadów jabłoniowych w krajach Zachodniej Europy i USA, gdzie klimat jest zdecydowanie cieplejszy, z wysoką temperaturą oraz silną operacją słoneczną, które działają niekorzystnie na owoce. Dla przykładu w krajach Beneluksu (Belgia / Holandia) straty spowodowane  poparzeniami słonecznymi mogą sięgać nawet 35-40% owoców, a w USA (stan Waszyngton) – ok. 10%. Jednak objawy oparzeń na skórce jabłek  znacznie częściej w ostatnich sezonach możemy zaobserwować również w polskich sadach. Aktualnie ryzyko oparzeń jabłek tuż przed zbiorami będzie większe, ponieważ synoptycy przewidują kolejny okres wysokich temperatur (ok. 30°C i nieznacznie poniżej) nawet do połowy września 2024 r.  W celu zwiększenia udziału ogólnego plonu handlowego powinniśmy czynić wszelkie działania zapobiegające powstawaniu oparzeń słonecznych na owocach. W przypadku ich wystąpienia nie mamy już żadnych możliwości ich eliminacji. Warto zwiększać także odporność roślin na czynniki stresowe występujące latem w sadzie.

Czynniki wpływające na powstawanie oparzeń słonecznych

Temperatura

Nasilenie objawów poparzenia owoców jest wysokie jeżeli zaraz po zimnych i deszczowych dniach nagle nadejdą słoneczne, bezchmurne i upalne dni z wysoką temperaturą. To wywołuje dodatkowy stres cieplny roślin i ryzyko powstawania uszkodzeń owoców jest dużo większe. Według badań amerykańskich stopień poparzeń zależy głównie od temperatury powietrza i innych czynników (wiatr, zachmurzenie, wielkość owocu, działania ochronne) – Tab. 1.

Światło

Promienie słoneczne są motorem napędzającym fotosyntezę, ale w przypadkach, kiedy światła jest zbyt wiele, występuje tzw. nasycenie tego procesu. Nadmiar światła jest przemieniany w energię cieplną, która w dużej mierze może przyczynić się do powstawania oparzeń na skórce owoców.

Woda

Długo utrzymująca się susza w sadzie – Fot. 1 a  albo podtopienia drzew – Fot. 1 b , wywołujące ogólny stres wodny u roślin w czerwcu, mogą być również przyczynami wystąpienia poparzeń owoców na takich drzewach. Znaczny brak wody w glebie wpływa na spadek efektywności zjawiska transpiracji i ewaporacji.

Fot. 1 a - Długotrwająca susza - zwiednięte liście...

Fot. 1 b - Podtopione drzewa w sadzie (2021 rok) - jedna z przyczyn powstawania oparzeń na jabłkach

Agrotechnika

Nieodpowiednio prowadzona agrotechnika sprzyja powstawaniu uszkodzeń na skórce owoców. Mam tu na myśli m.in. cięcie letnie - Fot. 2, które wpływa na odsłonięcie owoców i narażenie ich bezpośrednio na szkodliwe działanie promieniowanie UV. Podstawowym błędem jest przeprowadzanie cięcia drzew zbyt wcześnie lub późno (w środku lata) i do tego w dni słoneczne i upalne. Zmieniająca się ciągle struktura sadów, gdzie w większości nowoczesnych kwater mamy intensywne nasadzenia na karłowych podkładkach, co wpływa również na powstawanie oparzeń skórki jabłek. W przypadku takich upraw drzewa są mniejsze i mają mniejszą ogólną masę liściową - Fot. 3, która nie jest w stanie ochronić skutecznie dorastających owoców przed nadmiernymi promieniami słonecznymi. Warto wspomnieć, że owoce z małą zawartością wapnia (Ca) – jabłka partenokarpiczne czyli beznasienne (duży odsetek w tym sezonie) -  i odmian potrzebujących więcej tego pierwiastka (‘SAMPION’ i sporty - Fot. 4 a, ‘LIGOL’ - Fot. 4 b, ‘JONAGOLD’ i sporty, ‘IDARED’ i sporty czy inne odmiany sadzone na podkładce M26) a także z drzew przenawożonych azotem są bardziej podatne na oparzenia słoneczne. Należy pamiętać, że jabłka zebrane i zbyt długo pozostawione w skrzyniach na intensywnym słońcu mogą później dostać oparzeń skórki w trakcie ich przechowywania lub po przechowywaniu.  

Fot. 2 - Zbyt wcześnie przeprowadzone cięcie letnie - poparzone jabłka odm. 'SAMPION' (2019 rok)

Fot. 3 - Mała powierzchnia lisci nie chroni jabłek przed promieniami UV

Fot. 4 a - Oparzenia słoneczne na odm. 'SAMPION' (sierpień 2020)

Fot. 4 b - Oparzenia słoneczne na odm. 'LIGOL' (październik 2021)

Plonowanie

W przypadku sezonu o wysokim plonie (owoce umieszczone w gronach) intensywnego plonowania, gałęzie wyginają się i nagle odsłaniają owoce. Uszkodzenia na owocach mogą także dotyczyć jabłek na gałęziach zmieniających swoje położenie w wyniku rosnącego ciężaru owoców. Na większe ryzyko narażone są owoce większe od pozostałych lub wcześniej dojrzewające na drzewie.

Lokalizacja owoców w koronie

Zazwyczaj jabłka umieszczone na czubku korony (w gronach) a także w południowo-zachodniej części korony (szczególnie po zewnętrznej stronie) najczęściej narażone są na promienie słoneczne. Właśnie w tych miejscach korony będzie najwięcej owoców z oparzeniami słonecznymi.

Odmiana

W zależności od odmiany możemy się spotkać z ich różną podatnością na uszkodzenia skórki spowodowane poparzeniem przez słońce. Szczególnie wrażliwe będą jabłka odmian: ‘JONAGOLD’ i sporty - Fot. 5, ‘CORTLAND’, ‘GOLDEN DELICIOUS’ - Fot. 6, ‘MUTSU’. Dotyczy to również odmian i ich sportów o intensywnym rumieńcu a także wcześniej wymienionych odmian wrażliwych na niedobory wapnia (Ca).

Fot. 6 - Poparzenia słoneczne na odm. 'GOLDEN DELICIOUS'

Fizjologia powstawania oparzeń słonecznych

Istotą poparzeń słonecznych na owocach są różnice pomiędzy temperaturą na powierzchni skórki a temperaturą powietrza. Warto zauważyć, że przy wystawieniu owoców na penetrację promieni słonecznych, temperatura skórki może być wyższa nawet o 18°C a od strony zacienionej nawet o 9°C w porównaniu z temperaturą powietrza. Tak duże różnice powodują stres cieplny i zakłócenie procesów transpiracji i ewaporacji. Zjawisko transpiracji polega na odparowywaniu przez drzewo (głównie przez liście) wody pobranej z gleby, natomiast ewaporacji na bezpośrednim odparowaniu wody z powierzchni gleby. Parująca woda z obydwu procesów chłodzi rosnące owoce. Największe uszkodzenia skórki (obumieranie komórek) występują przy nagłym wystawieniu jej na bezpośrednie działanie wysokiej temperatury i słońca. Ma to zazwyczaj miejsce podczas nagłej zmiany pogody z długotrwałej pochmurnej i chłodnej na słoneczną i gorącą. Jeśli transpiracja nie jest efektywna, parująca woda nie chłodzi owoców. Można to zaobserwować również na jabłkach w skrzyniach lub na tych, które spadły już z drzew - Fot. 7. W warunkach wysokich temperatur oparzenia na takich owocach pojawiają się bardzo szybko.

Fot. 7 - Oparzenia zsłoneczne na jabłak, które przedwcześnie spadły i leżały pod drzewem

Objawy

Początkowymi objawami poparzeń słonecznych na owocach są pojedyncze plamy białokremowe  u odmian z rumieńcem - Fot. 8 albo słomkowo-brązowe u odmian o zielonej skórce - Fot. 9. Powstają one przede wszystkim na powierzchni skórki, która jest wystawionej na promienie UV. Przy bardzo silnym poparzeniu plamy te z czasem lekko się zapadają i przybierają kolor od ciemnobrązowe do czarnego. Jabłka z takimi objawami można spotkać jeszcze wiszące na drzewach - Fot. 10. Plamy obniżają jakość i trwałość owoców, które mogą trafić na rynek tylko jako owoce przemysłowe. Uszkodzeniu oprócz skórki może wtedy ulec również miąższ, który staję się gąbczasty i przybiera barwę brązową. Jabłka z uszkodzonym miąższem nie nadają się na soki. Objawy w postaci jasnobrązowych plam mogą wystąpić również w innych przypadkach - Fot. 11, kiedy owoce: przedwcześnie spadły i leżą pod drzewem, zostały zerwane i pozostawiono je zbyt długo w skrzynio paletach na intensywnym słońcu albo przechowywane są już kilka tygodni. Możemy się również spotkać z sytuacją, kiedy jabłka są poparzone, ale nie mają żadnych objawów zewnętrznych i zmiany dotyczą tylko miąższu pod skórką. Wraz z wydłużeniem okresu przechowywania miąższ po stronie oparzonej staje się twardszy, natomiast po stronie zacienionej pojawiają się pierwsze objawy jego rozpadu.

Fot. 8 - Białokremowa plama na odmianie z rumieńcem

Fot. 9 - Słomkowo-brązowa plama u odmian o zielonej skórce

Fot. 10 - Objawy przy silnym poparzeniu słonecznym - odm. 'JONAGOLD'

Fot. 11 - Jabłko z objawami oparzeń słonecznych po przechowywaniu

mgr inż. ogr. Tomasz Sikora, doradca sadowniczy ProNutiva - UPL Polska