„Okres prewencji dla pszczół - nie dotyczy” - co oznacza to określenie w praktyce

Okres prewencji można zdefiniować jako czas po zastosowaniu środka ochrony roślin, w którym człowiek i zwierzęta, a w tym pszczoły, nie powinni stykać się ani przebywać w pobliżu miejsc, także w obiektach, w których zastosowano środek ochrony roślin. Należy zatem okres prewencji rozumieć jako parametr, który wskazuje jak postępować, aby uniknąć zagrożenia między innymi dla pszczół.

W rzeczywistości okres prewencji ustala się w trakcie przygotowania środka ochrony roślin do rejestracji. W procesie badań poprzedzających rejestrację są również ujęte doświadczenia mające na celu precyzyjne określenie prewencji. Zakres prowadzonych badań oraz obowiązujące metodyki tych badań są oficjalnie ustalane w Unii Europejskiej i są jednakowe dla wszystkich środków ochrony roślin oraz wszystkich krajów członkowskich. Obecnie okres prewencji określa się dla ludzi i zwierząt, a w tym dla pszczoły miodnej. Parametr ten może obejmować godzinę lub kilka godzin, jeden lub kilka dni, może również być określony jako „nie dotyczy”.

Okres prewencji dla pszczół jest jednym z podstawowych parametrów, który pozwala na planowanie zabiegów ochrony roślin z uwzględnieniem bezpieczeństwa pszczół. Zapewnienie bezpieczeństwa pszczołom jest jednym z bardzo ważnych celów współczesnej ochrony Roślin, ponieważ zapylenie przez pszczoły jest gwarancją uzyskania wysokiego i dobrego jakościowo plonu wielu gatunków roślin uprawnych.

Należy mieć świadomość, że pszczoły to nie tylko pszczoła miodna a szereg gatunków owadów należących w systematyce do nadrodziny pszczoły – Apoidea. Jedną z wspólnych cech wszystkich pszczół jest pobieranie przez owady dorosłe, jak również przez larwy, wyłącznie pokarmu kwiatowego – nektaru i pyłku. Na świecie występuje około 20 – 25 tysięcy gatunków pszczół. W Polsce występuje ponad 450 gatunków. Większość z nich to gatunki samotnie żyjące a tylko nieliczne w naszej strefie klimatycznej tworzą społeczeństwa podobne do rodziny pszczoły miodnej.

Jednym z czynników mogących ograniczać liczebność pszczoły miodnej i innych dziko żyjących zapylaczy są zatrucia środkami ochrony roślin. Jakkolwiek postęp w doborze środków ochrony roślin i technice ich stosowania, a także przepisy prawne znacznie zagrożenie to ograniczyły, to jednak błędy oraz często niedostateczna wiedza i przygotowanie zawodowe plantatorów czy wykonawców zabiegów ochrony roślin są nadal przyczyną zatruć pszczół. Do podstawowych i najczęściej popełnianych błędów należą: 

• nieprzestrzeganie zapisów etykiety środków ochrony roślin, 
• nieprawidłowy dobór środków ochrony roślin i dawek, 
• nieprawidłowy dobór terminu zabiegu chemicznej ochrony, 
• nieprawidłowa technika zbiegu, 
• stosowanie niedozwolonych na danej uprawie środków ochrony roślin, 
• brak przygotowania wykonawców zabiegów, 
• stosowanie niezalecanych mieszanin środków ochrony roślin.

Zatrucia pszczół powodowane przez środki ochrony roślin są obserwowane każdego roku a ich liczba na przestrzeni lat spada. Notowane zatrucia dotyczą wyłącznie pszczoły miodnej, jednak w pewien sposób należy odnieść je do innych, dziko żyjących gatunków pszczół. Jeżeli dojdzie do zatrucia rodzin pszczoły miodnej to najprawdopodobniej w podobnym stopniu zatruciu ulegają pszczoły innych gatunków występujące w tym samym czasie na danej plantacji. Na przykład na rzepaku ozimym stwierdzono występowanie, obok pszczoły miodnej, jeszcze ponad 100 gatunków innych pszczół. Źle wykonane zabiegi chemiczne w rzepaku mogą doprowadzić do zatruć nie tylko pszczoły miodnej, ale także wielu innych gatunków. Natomiast jeżeli w uprawie nie występuje pszczoła miodna, a w okolicy nie ma pasiek nie oznacza to braku obecności pszczół, najprawdopodobniej w łanie są inne gatunki tych owadów. Należy zatem mieć świadomość jak olbrzymie straty dla człowieka i środowiska mogą nieść ze sobą nieodpowiedzialne i nieodpowiednie stosowanie środków ochrony roślin.

Aby w prawidłowy sposób chronić pszczołę miodną i inne dziko żyjące zapylacze należy w odpowiedni sposób planować i prowadzić chemiczną ochronę roślin. Okres prewencji dla pszczół to jeden z najważniejszych parametrów pomocnych przy planowaniu zabiegów. Przestrzegając okresu prewencji z powodzeniem można zminimalizować ryzyko niekorzystnego oddziaływania środków ochrony roślin na pszczoły. Należy jednak prawidłowo rozumieć oraz korzystać z tego parametru. W przypadku okresu prewencji obejmującego kilka godzin lub dni interpretacja jest prosta. Natomiast jak prawidłowo należy rozumieć zapis: „okres prewencji dla pszczół – nie dotyczy”? Taki zapis może zawierać środek ochrony roślin w dwóch przypadkach. Pierwszy, gdy w procesie rejestracji, na podstawie badań potwierdzone zostanie niskie ryzyko danego środka dla pszczoły miodnej. Takie środki dają możliwość zminimalizowania ewentualnego, niekorzystnego oddziaływania zabiegu ochroniarskiego na pszczoły. Natomiast drugi, gdy kontakt danego środka z pszczołą miodną, przy prawidłowym stosowaniu, jest wykluczony. W tej grupie znajdują się zaprawy, środki do stosowania w pomieszczeniach zamkniętych, ale także takie, których zakres stosowania nie pozwala na styczność z pszczołami, a więc np. możliwość stosowania tylko poza okresem kwitnienia lub w uprawach nieoblatywanych pszczoły. Często są to jednak środki toksyczne i bardzo toksyczne dla pszczół a najmniejszy błąd w ich zastosowaniu może spowodować zagrożenie dla pszczół, a w konsekwencji ich zatrucia.

Jak zatem poprawnie rozumieć takie zapisy i korzystać z chemicznych środków w bezpieczny sposób? Podstawowym wymogiem jest zapoznanie się z pełną treścią etykiety środka ochrony roślin i przestrzeganie zapisów w niej. zawartych. To właśnie etykieta jest źródłem informacji o okresie prewencji. W etykiecie jest zawarty szczegółowy zakres oraz prawidłowe terminy stosowania, a także ograniczenia w stosowaniu mające na celu ograniczenie ewentualnego zagrożenia dla pszczół. W punkcie 7 w etykiecie można znaleźć takie zapisy, jak np: „nie stosować na roślinach w czasie kwitnienia oraz gdy w uprawie znajdują się kwitnące chwasty”. Przestrzeganie takich zapisów jest niezwykle ważne pod względem bezpieczeństwa pszczół. Wracając do przykładu rzepaku ozimego warto jako przykład przeanalizować zarejestrowane insektycydy w ochronie rzepaku. W tabeli 1 przedstawiono charakterystykę tych środków pod względem oddziaływania na pszczoły. Tabelę przygotowano na podstawie informacji zawartych w etykietach insektycydów i pokazuje ona dwojakie znaczenie zapisu „okres prewencji dla pszczół – nie dotyczy”, a także wskazuje na potrzebę wnikliwego zapoznania się z treścią całej etykiety.

Okres prewencji to ważny parametr, pozwalający minimalizować możliwe ryzyko związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin. Niezwykle istotnym jest prawidłowe posługiwanie się prewencją, a także przestrzeganie zapisów etykiety środków ochrony roślin. Nie można także zapomnieć, iż ochrona zapylaczy podczas stosowania środków chemicznych jest wymogiem prawnym. Zapylacze mają również swoje bardzo ważne miejsce w integrowanej ochronie roślin, która obowiązuje w całej Unii Europejskiej od 1 stycznie 2014 r. Rozumiejąc rolę pszczół w produkcji roślinnej każdy plantator powinien świadomie chronić zapylacze, zarówno pszczołę miodną, jak również inne gatunki, dziko żyjących pszczół.

 Grzegorz Pruszyński
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu